ΕΡΕΥΝΑ ΓΙΑ ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ Μέρος Στ΄
Μεγάλη δημοσιογραφική ἔρευνα για το Βυζάντιο
τοῦ Ἰωάνννη Σπ. Λαζαράκου – jlazarakosdim@yahoo.gr
Μέρος Ἕκτο (6ο)
Ὁ Βυζαντινός ἄνθρωπος μπροστά στὸ Νόμο
Ὁ Σπύρος Ν. Τρωιάνος, ομότιμος καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών γράφει:
«Ὁ βυζαντινός ἄνθρωπος μπροστά στὸν Νόμο. Πολύ καὶ δυσθεώ- ρητον τὸ μάθημα τοῦ νόμου, έν πλάτει δυσπερίβλεπτον, ἀσαφές έν συνόψει, έν λόγῳ δυσερμήνευτον, άλλ' ὅμως άναγκαῖον καί δεῖ τόν αὐτοκράτορα τούτου μᾶλλον φροντίζειν, δικαίως γὰρ τό δίκαι- ον ἐν δίκαις φυλακτέον.
" Ὅθεν ἐγώ σοι τά πολλά τοῦ λόγου συνοψίσας εύθήρατόν τι σύνταγμα πεποίηκα των νόμωνα ".
Μ' αυτούς τους στίχους εισάγει ο Μιχαήλ Ψελλός, ο γνωστός φιλόσοφος, ιστορικός και πολιτικός του 11ου αιώνα, τη Σύνοψη των νόμων.
Αυτό το έργο είναι η έμμετρη παρουσίαση της νομοθεσίας που προοριζόταν για τον γυιο του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Γ΄ Δούκα, τον μετέπειτα αυτοκράτορα Μιχαήλ Ζ', του οποίου την εκπαίδευση είχε αναθέσει ο πατέρας του στον Ψελλό. Αν λοιπόν η προσέγγιση των νομικών εννοιών, ακόμα και σ' αυτή την εύληπτη μορφή, εμφάνιζε τόσες δυσκολίες σε έναν μελλοντικό ηγεμόνα, πόσο πιο προβληματική θα έπρεπε να ήταν για έναν απλό άνθρωπο που δεν διέθετε τα ίδια μορφωτικά εφόδια.
Ωστόσο, φαίνεται πως η απόσταση που χώριζε τον μέσο κάτοικο της βυζαντινής αυτοκρατορίας από τα νομοθετικά κείμενα της εποχής του δεν ήταν μεγάλη. Αυτό προκύπτει από τη σύγκριση και τη μελέτη των αυτοκρατορικών διατάξεων, αρχίζοντας απ' αυτή την ήδη πρώιμη περίοδο. Όσες διατάξεις (constitutiones) είχαν γενικό περιεχόμενο, και επομένως απευθύνονταν σε όλο τον λαό, ελάμ- βαναν ευρεία δημοσιότητα σε αντίθεση προς άλλες με ειδικές ρυθμίσεις, οι οποίες, γι' αυτόν τον λόγο, είχαν μικρό κύκλο αποδε- κτών (τις πιο πολλές φορές προορίζονταν για συγκεκριμένο παρα- λήπτη). Των τελευταίων αυτών διατάξεων, το ύφος ήταν μάλλον λι- τό και απέριττο. Το αντίθετο συνέβαινε με τους γενικούς νόμους που κάθε άλλο παρά λακωνικοί ήσαν και χαρακτηρίζονταν από άφθονη χρησιμοποίηση ρητορικών σχημάτωνβ .
Αν θελήσουμε να προχωρήσουμε στην αξιολόγηση των γενικών νόμων, πρέπει να διακρίνουμε στη δομή τους τέσσερα μέρη: το προοίμιο, το ιστορικό της ρυθμίσεως, το διατακτικό μέρος και τον επίλογο.
Απ' αυτά τα μέρη, ιδιαίτερης προσοχής πρέπει να τύχει το προοίμιογ.
Προορισμός του ήταν να καλλιεργήσει στους «εν δυνάμει» παραλήπτες του νόμου τη δεκτικότητα τους απέναντι στις διατάξεις του και να τους προετοιμάσει ψυχολογικά για το περιεχόμενο της ρυθμίσεως που ακολουθούσε.
Αυτός ο σκοπός του προοιμίου απαιτούσε αναπτυγμένες ρητορι- κοφιλολογικές ικανότητες από τους συντάκτες των νόμων, γιατί όσο πειστικότερα κατόρθωναν να διεισδύσουν στον συναι- σθηματικό κόσμο των υπηκόων, με την αμεσότητα, η οποία προ- σέδιδε στο προοίμιο έντονα προσωπικό χαρακτήρα4, τόσο γρη- γορότερα φαινόταν να έχει πετύχει και απέδιδε τους καρπούς της η νομοθετική πρωτοβουλία του αυτοκράτορα.
Από την πρώιμη βυζαντινή εποχή είχαν αρχίσει ήδη να διαμορ- φώνονται σταθεροί κοινοί τόποι, οι οποίοι, σύμφωνα με τις προσδοκίες της αυτοκρατορικής γραμματείας, είχαν ιδιαίτερη απo- τελεσματικότητα επάνω στους υπηκόους. Με τους κοινούς αυτούς τόπους προβάλλονταν βασικά στοιχεία της αυτοκρατορικής ιδεο- λογίας, όπως θα δούμε στη συνέχεια. Απ' αυτή την παρατήρηση συνάγεται ότι η προσοχή.
Ο βυζαντινός άνθρωπος μπροστά στον Νόμο και η επιμέλεια, που οι αρμόδιοι γραμματείς κατέβαλλαν στη διατύπωση των προοιμίων των νόμων — δεν αποκλείεται ακόμα και ο ίδιος ο αυτοκράτορας να υπαγόρευε το κείμενο ευκαιριακά —, δεν είχαν ως στόχο μόνο την ικανοποίηση της αισθητικής, αλλά αποσκοπούσαν και σε κάτι άλλο πολύ ρεαλιστικότερο. Δηλαδή, οι γενικοί νόμοι (edicta) γίνο- νταν γνωστοί στους υπηκόους με ορισμένους τρόπους. Αυτή η «δημοσίευση» αποτελούσε εξαιρετική ευκαιρία για την προπα- γανδιστική προσέγγιση των πολιτώνε. Και τούτο καθίσταται φανερό από τους επίλογους των νόμων. Έτσι, στον επίλογο της Νεαράς 22 του Ιουστινιανού, που απευθυνόταν στον έπαρχο πραιτωρίων της Ανατολής Ιωάννη (τον Καππαδόκη), διαβάζουμε τα εξής: «Η εξοχότητά σου να δώσει εντολή να γνωστοποιηθούν με τον συνηθισμένο τρόπο τα παραπάνω στους λαούς που τελούν υπό την εξουσία σου. Έτσι, όλοι θα πληροφορηθούν ότι τίποτα δεν θέτουμε υπεράνω της διαφυλάξεως τους. Γι' αυτό, αφού κατά- βάλαμε περισσότερο κόπο απ' όσο αρμόζει στον επιφορτισμένο με βασιλικά καθήκοντα, διατηρήσαμε τις προγενέστερες διατάξεις και τις εναρμονίσαμε για το μέλλον προσηκόντως με τις νέες που θεσπίσαμε, ώστε οι άνθρωποι να μην είναι αναγκασμένοι να συλ- λέγουν το δίκαιο, ανατρέχοντας σε πολλές πηγές, αλλά να λαμ- βάνουν γνώση του σχετικού μέρους της νομοθεσίας, έχοντας το συγκεντρωμένο σε ενιαίο σύνολοΣτ”.
Σήμερα, στην Ελλάδα, η δημοσίευση ενός νόμου συντελείται με την καταχώριση του κειμένου του στην Εφημερίδα της Κυβερ- νήσεως. Κατά την αρχαιότητα γινόταν με κήρυκες ή με δημόσια ανάρτηση.Κάθε νόμος, ανάλογα με το περιεχόμενο του, κοινο- ποιείτο σε περισσότερους αποδέκτες και ο επίλογος δεν ήταν σε όλα τα επίσημα αντίγραφα πάντοτε ο ίδιος, αλλά παράλλασσε, σύμφωνα με τις αρμοδιότητες του παραλήπτη και τις εντολές που του δίνονταν. Για να γίνει κατανοητή η διαφορά, παραθέτουμε τον επίλογο, όπως αυτός διαμορφώθηκε σε αντίγραφο της ίδιας Νεαράς που στάλθηκε σε δικαστική αρχή: «Η εξοχότητά σου να καταστήσει γνωστές τις αποφάσεις μας στο δικαστήριο σου, στους συνηγόρους και σε όλους τους άλλους, όσοι τελούν υπό την εξουσία σου, ώστε οι υποθέσεις να κρίνονται σύμφωνα μ' αυτές. Μην εκθέσεις σε δημόσιο τόπο αυτόν τον αυτοκρατορικό νόμο μας, γιατί αρκούν όσα γράψαμε σχετικά μ' αυτό το θέμα προς τους ενδοξότατους έπαρχους των ιερών μας πραιτωρίωνζ.” Από το πα- ραπάνω κείμενο προκύπτει ότι συνηθέστερος τρόπος δημοσι- εύσεως ήταν η δημόσια έκθεση, η οποία αποτελούσε καθήκον του πρώτου κατά την ιεραρχική τάξη παραλήπτη.
Ανάμεσα στους κοινούς τόπους των προοιμίων, για τους οποίους έγινε λόγος παραπάνω, ξεχωρίζουν: α) η σχέση του αυτοκράτορα με το θείον β) η ανάθεση στον αυτοκράτορα από τον Θεό της ευ- θύνης για τους υπηκόους* γ) η συνεχής μέριμνα του αυτοκράτορα για τον λαό δ) η προβολή του αυτοκράτορα ως νομοθέτη και ως δημιουργού του δικαίουη. Έτσι, δεν πρέπει να παραξενευόμαστε, όταν διαβάζουμε σε κάποια προοίμια ότι ο αυτοκράτορας περνάει μέρες και νύχτες, αγρυπνώντας, με τη σκέψη πως οι πολίτες θα ωφεληθούν περισσότερο.
Κάποτε — σε συσχετισμό, ασφαλώς, προς την ιδέα ότι είναι “μι- μητής Χριστοῦ” —, ο αυτοκράτορας παρομοιάζεται με ποιμένα που μεριμνά για το ποίμνιο του, τον λαό.
Ο βυζαντινός άνθρωπος μπροστά στον Νόμο
Προφανώς, ήταν σε θέση να παρακολουθήσει όλες τις παραπάνω σκέψεις ο μέσος βυζαντινός άνθρωπος, αλλιώς δεν υπήρχε λόγος να καταβληθεί τόσος κόπος για τη σύνταξη αυτών των κειμένων. Αυτή δε η ιδεολογική προσέγγιση των υπηκόων εξυπηρετούσε, ιδίως στην πρώιμη εποχή, όταν ενισχύθηκε ο απολυταρχικός χαρακτήρας του πολιτεύματος, περισσότερους από έναν στόχους: δηλαδή, απέβλεπε στη νομιμοποίηση τόσο της μορφής του πολιτεύματος όσο και του προσώπου
του ηγεμόναια.
Ειδικότερα, η νομιμοποίηση του ως νομοθέτη επιτυγχανόταν με το ακόλουθο σχήμα. Πηγή του δικαίου ήταν ο Θεός· όμως, δημιουρ- γός των συγκεκριμένων κανόνων δικαίου ήταν ο αυτοκράτορας, δυνάμει της σχέσης του με το θείον.
Τούτες οι θεωρητικές κατασκευές οδήγησαν στο να λογίζεται αυτός, αν όχι από το σύνολο του πληθυσμού, πάντως από ένα μέρος του, ως “νόμος εμφυχος”ιβ.».
Ωστόσο, μετριοπαθέστερος είναι ο χαρακτηρισμός του ως «εννόμου επιστασίας». Από όσο μπόρεσα να διαπιστώσω, στον Ισίδωρο τον Πηλουσιώτηιγ, απαντούν και οι δύο εκφράσεις.
Η δεύτερη, εκτός από την πατερική γραμματείαιδ, εμφανίζεται και σε νομοθετικά κείμενα της μέσης περιόδου (Εισαγωγή 2.1ιε και τα παράγωγα της) και των υστερότερων χρόνων (Νεαραι του Κων- σταντίνου Θ' του Μονομάχου του έτους [μάλλον] 1047ιΣτ και του Μανου Κομνηνού έτος 1166ιζ)...».
Σημείωση: Θεωρήσαμε ἰδιαίτερα σοβαρή καὶ ἔγκυρη τὴ δημοσίευση καὶ ἔκθεση στο Google ὑπό μορφή pdf τὴν ἐργασία τοῦ Ὁμότιμου Καθηγητοῦ τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν κ. Σπύρου Ν. Τρωϊάνου καὶ αὐτό γίνεται κατανοητό καὶ ἀποδεκτὸ, παρατηρῶ- ντας κανείς τὶς πολυάριθμες ἔγκριτες πηγές του.
Παραπομπές σὲ Πηγές τοῦ καθηγητοῦ Τρωϊανοῦ
α. Βλ. την κριτική έκδοση του L.G. Westerink, Michael Psellus Poemata,
Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana, Stuttgart-
Leipzig, 1992, σελ. 124-178 (εδώ, σελ. 124, στ. 1-7).
β. Αντί για άλλους, βλ. W.E. Voss, Recht und Rhetorik in den Kaisergesetzen der Spatantike, Forschungen zur byzantinischen Rechtsgeschichte (αρ. 9), Frankfurt a.M., 1982, passim.
γ. Γενικά, πρβλ. Η. Hunger, Prooimion. Elemente der byzantinischen Kaiserideein
denArengen der Urkunden, Wiener byzant. Studien (αρ. 1), Wien,
1964. Επίσης, πρβλ. την ειδικότερη θεώρηση της M.Th. Fôgen, «Legislation in
Byzantium: A Political and a Bureaucratic Technique», στο Α.Ε. Laiou -
D. Simon (έκδ.), Law and Society in Byzantium (Ninth-Twelfth Centuries),
Washington (D.C.), 1994, σελ. 53-70 (σελ. 63 κ.ε.).
δ. Ο G. Dagron («Lawful Society and Legitimate Power: Έννομος πολιτεία,
Εννομος αρχή», στο Α.Ε. Laiou - D. Simon [έκδ.], Law and Society in Byzantium,
Ninth-Twelfth Centuries, ό.π., σελ. 27-51, εδώ σελ. 37) κάνει λόγο για
«προφορικότητα» του προοιμίου.
ε. Βλ. W.E. Voss, Recht und Rhetorik in den Kaisergesetzen der Spatantike,
ό.π., σελ. 77 κ.ε.• Η. Hunger, Prooimion. Elemente der byzantinischen
Kaiseridee in den Arengen der Urkunden, ό.π., σελ. 211 κ.ε.• επίσης, γενικότερα,
βλ. N.-C. Koutrakou, La propagande impériale byzantine. Persuation
et réaction (VIIIe-Xe siècles), Université Nationale d'Athènes, Bibliothèque
«Sophie Ν. Saripolou» (αρ. 93), Athènes, 1994, σελ. 110 κ.ε.
Στ. «Ταΰτα τοίνυν ή σή υπεροχή τοις εθνεσι τοις υπό τήν σήν τελοΰσιν αρχήν τω
συνηθει τρόπω φανερά γενέσθαι προσταξάτω, ώστε απαντάς γινώσχοντας ως μείζονα
πόνον όποστάντες ή δσον ίχρήν τόν βασάικαΐς περιρρεόμενον φροντίσιν όμως ουδέν
ϊμπροσθεν της αυτών ίποιησάμεθα σωτηρίας, ως μή πολλαχόθεν έρανίζεσθαι τό
δίκαιον, άλλ' άπαν ορώντας είς εν ήθροισμενον τό περί τούτου της νομοθεσίας μέρος
γινώσκειν, ως και τό πρότερον τοις ήδη τεθεϊσιν ίφυλάξαμεν νόμιμον και τω μέλλο-
ντι χρόνω την προσηκουσαν ίπιτεθείκαμεν άρμονίαν.» (Νεαρά 22, έκδ. R. Schôll -
W. Kroll, Corpusiuris civihs, τόμ. I l l , Berlin, 1895 (με συνεχείς ανατυπώσεις),
σελ. 186, στ. 21-32.).
ζ. «Ή τοινυν ση υπεροχή τά παραστάντα ήμΐν γινώσχουσα ίν τώ διχαστηρίω τώ
σώ φανερά χαταστησάτω τοις τε συνηγόροις τοις τε άλλοις ων άρχει, ώστε χατά
ταύτα τέμνεσθαι τάς υποθέσεις. Ου μήν προθήσεις δημοσία τηνδε ημών την θείαν διά-
ταξιν, άρχούντων των περί τούτου παρ' ημών γεγραμμένων προς τους ενδοξότατους
έπαρχους τών Ιερών ημών πραιτωρίων.» (Νεαρά 22, έκδ. R. Schôll - W. Kroll,
Corpus iuris civilis, τόμ. Ill, ό.π., σελ. 187, στ. 11-18.)
η. Αναλυτικά, πρβλ. Η. Hunger, Prooimion. Elemente der byzantinischen
Kaiseridee in den Arengen der Urkunden, ό.π., σελ. 49 κ.ε.
θ. Για παράδειγμα, βλ. το προοίμιο της Νεαράς του Ιουστινιανού: «Άπάσας ἡμῖν ἡμέρας τε καὶ νύχτας συμβαίνει μετά πάσης ἀγρυπνίας τε και φροντίδος διάγειν ἀεὶ βουλευομένοις, ὅπως ἀν χρηστόν τι καὶ ἀρέσχον θεῶ πὰρ' ἡμῶν τοῖς ὑπηκόοις δοθείη.» (Έκδ. R. Schôll - W. Kroll, Corpus iuris civilis, τόμ. Ill, ό.π., σελ.
64, στ. 10-13.)
ι. Παραδείγματα βλ. στον Η. Hunger, Prooimion. Elemente der byzantinischen
Kaiseridee in den Arengen der Urkunden, ό.π., σελ. 100 κ.ε.
ια. 11. Πρβλ. W.E. Voss, Recht und Rhetorik in den Kaisergesetzen der Spâtantike,8
ό.π., σελ. 72 κ.ε.
ιβ. Πρβλ. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Βυζαντινή ιστορία, τόμ. Α': 324-610, Θεσσαλονίκη,
21992, σελ. 116, όπου και βιβλιογραφία- επίσης, συμπληρωματική βιβλιογραφία,
στον Α. Steinwenter, «Νόμος Εμψυχος. Zur Geschichte einer politischen
Théorie», Anzeiger Akad. Wiss. Wien, Phil.-hist. Kl. 83 (1946), σελ.
250-268.
ιγ. 'Επιστολών βιβλίον Δ', άρ. 143 (J.-P. Migne, Patrologiae cursus completes,
Series graeca, Paris, 1857-1866, τόμ. 78, στ. 976b και 1224c).
ιδ. Για παράδειγμα, βλ. ομιλίες του Μεγάλου Βασιλείου (J.-P. Migne, ό.π.,
τόμ. 29, στ. 345a, και τόμ. 31, στ. 389b) ή του Μαξίμου του Ομολογητή (J.-P.
Migne, ό.π., τόμ. 91, στ. 776b).
ιε. Βλ. την ΕΙσαγωγή2Α, στους Ι. και Π. Ζέπος, Jusgraecoromanum, Αθήνα,
1931 (ανατύπωση, Aalen, 1962), τόμ. Β', σελ. 240.
ιΣτ. Βλ. Ι. και Π. Ζέπος, Jus graecoromanum, ό.π., τόμ. Α', σελ. 619, στ.
16* πρβλ. Fr. Dôlger - P. Wirth, Regesten der Kaiserurkunden des ostromischen
Reiches, 2. Teil: Regesten von 1025-1204, Munchen, 21995, αρ. 863.
ιζ. Βλ. την κριτική έκδοση της Ruth Macrides, Justice under Manuel I
Komnenos: Four Novels on Court Business and Murder, Fontes minores VI,
Forschungen zur byzantinischen Rechtsgeschichte (αρ. 11), Frankfurt a.M.,
ΠΗΓΕΣ ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ
1. Γνωρίζουμε τὸ Βυζαντινό Κράτος καὶ τὴ Βυζαντινή Κοινωνία. Στυλιανός Λαμπάκης. Σπύρος Ν. Τρωιάνος Ελένη Γ. Σαράντη. Τηλέμαχος Κ. Λουγγής. Βασιλική Ν. Βλυσίδου Αλέξιος Γ.Κ. Σαββίδης. ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΚΡΑΤΟΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΗΡΟΔΟΤΟΣ ΕΘΝΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΡΕΥΝΩΝ. GOOGLE PDF.
2. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ Charles DIEHL (Καρόλου Ντὶλ). ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΗΛΙΑΔΗ ΑΘΗΝΑ 2002.
